Όταν το Μάιο του 2013 το αμερικανικό πολυκατάστημα JCPenney λάνσαρε στην αγορά ένα νέο μοντέλο τσαγιέρας δε φανταζόταν σε καμία περίπτωση ότι θα δίχαζε το καταναλωτικό κοινό λόγω της υποτιθέμενης ομοιότητας του προϊόντος με τη μορφή του Αδόλφου Χίτλερ. Η τσαγιέρα με την κυκλοφορία της έγινε αντικείμενο σχολιασμού από τους χρήστες του διαδκτύου καθώς πολλοί ήταν εκείνοι που υποστήριξαν ότι προσομοίαζε στο πρόσωπο του δικτάτορα. Το προϊόν αφού πρώτα ξεπούλησε στα ράφια των καταστημάτων, τελικά αποσύρθηκε από τον ιστότοπο ηλεκτρονικών αγορών της εταιρείας, ενώ παρόμοια ήταν κι η τύχη των διαφημιστικών αφισών της “δικτατορικής” τσαγιέρας οι οποίες είχαν τοποθετηθεί στους δρόμους της Καλιφόρνια.
Η περίπτωση αυτή της τσαγιέρας αποτελεί ένα από τα πολλά παραδείγματα εκδήλωσης του φαινομένου που καλείται “παρειδωλία”. Και μπορεί η πλειοψηφία των ανθρώπων να έχει βιώσει μια ανάλογη εμπειρία με αυτήν της τσαγιέρας-Χίτλερ, ωστόσο ελάχιστοι είναι εκείνοι που συνειδητοποιούν ότι πρόκειται για ένα γενικότερο φαινόμενο κι ακόμη λιγότεροι αυτοί που ξέρουν και να το κατονομάσουν. Αν και σύμφωνα με παλαιότερες και μη κρατούσες στην σύγχρονη εποχή θεωρίες, συνιστούσε ένα είδος ψυχολογικής διαταραχής, οι επιστήμονες σήμερα την ορίζουν πλέον την παρειδωλία ως το ψυχολογικό εκείνο φαινόμενο κατά το οποίο ένα ασαφές και τυχαίο ερέθισμα εκλαμβάνεται ως κάτι ορισμένο και συγκεκριμένο.
Συνηθέστερη έκφανση του φαινομένου της, είναι αυτή του ανθρωπομορφισμού, όταν δηλαδή σε άψυχα αντικείμενα εξευρίσκονται ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Το γνωστότερο ίσως, στην ιστορία παράδειγμα που δημιούργησε παγκοσμίως και σε μεγάλο βαθμό την ψευδαίσθηση ανθρώπινης μορφής αποτελεί το λεγόμενο “πρόσωπο στον Άρη” , το οποίο και απεικονίζεται σε φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1976 από το διαστημικό αεροσκάφος Viking 1 στην περιοχή της Κυδωνίας, στον πλανήτη Άρη. Σε αυτό που αργότερα οι επιστήμονες της NASA χαρακτήρισαν ως ένα παιχνίδι φωτός και σκιών, πολλοί επιμένουν να βλέπουν ακόμη και σήμερα ένα αμυδρό μεν, διακρινόμενο δε, ανθρώπινο προσωπείο σχηματισμένο στην επιφάνεια του πλανήτη.
Γιατί όμως οι άνθρωποι έχουμε την τάση να βλέπουμε πρόσωπα σε κάτι που συνήθως δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένας απλός λεκές, ένα σημάδι ή ένα περίεργα σχηματισμένο πέτρωμα; Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες εξήγησης των γενεσιουργών λόγων του φαινομένου. Η επικρατούσα άποψη αποδίδει το φαινόμενο αυτό της παρειδωλίας στην εξελικτική κληρονομιά του ανθρώπινου είδους, καθότι ο άνθρωπος έχει προγραμματιστεί από τη δημιουργία του να εντοπίζει πρόσωπα στον περιβάλλοντα χώρο του. Αν παρατηρήσουμε ένα βρέφος που έρχεται στη ζωή και βιώνει την πρώτη του οπτική εμπειρία, θα διαπιστώσουμε ότι το πρώτο πράγμα στο οποίο εστιάζει την προσοχή του είναι σίγουρα κάτι που σε γενικές γραμμές φέρει τα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπινου προσώπου.
Επιπλέον, η τάση αυτή να αναζητούμε οικείες φιγούρες γύρω μας, υποστηρίζεται ότι ανάγεται στην εποχή των πρωτόγονων οπότε και συνέβαλε στην αποφυγή των κινδύνων μέσω ενός καθαρά “μεροληπτικού” συλλογισμού, δεν το αναγνωρίζω ως πρόσωπο του περιβάλλοντός μου, άρα δεν το πλησιάζω. Από νευρολογικής πλευράς πάλι, ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι σε μια διαρκή αναζήτηση τυχαίων γραμμών, χρωμάτων, σχημάτων κι επιφανειών ενώ τείνει να συνδέει τις εικόνες που προσλαμβάνει μέσω της όρασης με πράγματα που έχει ήδη αποθηκεύσει από το παρελθόν και αποτελούν πλέον ένα είδος “μακροχρόνιας” γνώσης.
Ωστόσο, κάποιες φορές η εικόνα για ορισμένα πράγματα δεν είναι ιδιαίτερα σαφής, με αποτέλεσμα ο συνδυασμός να γίνεται εσφαλμένα, με πράγματα που μας είναι απλώς και μόνο πιο οικεία, οδηγούμενοι κατά συνέπεια στην παρειδωλία.
Κι ενώ κάποιες περιπτώσεις παρειδωλίας μοιάζουν με ιστορικά πρόσωπα, χαρακτήρες καρτούν κι αφηρημένη τέχνη, άλλες εικόνες πάλι εμφανίζονται ως υπερβολικά αληθινές για να πρόκειται απλά για σύμπτωση. Για παράδειγμα, το 1994 η Αμερικανίδα Diana Duyser καθώς έτρωγε ένα κομμάτι τοστ παρατήρησε ότι στην καμένη επιφάνειά του είχε αποτυπωθεί μια μορφή που θύμιζε την εικόνα της Παναγίας. Μάλιστα, η Duyser φύλαξε το “ιερό” κομμάτι για μια ολόκληρη δεκαετία ώσπου κατάφερε τελικά να το πουλήσει στο ebay έναντι του διόλου ευκαταφρόνητου ποσού των 28.000 δολαρίων.
Η παρειδωλία λοιπόν είναι συχνά συνέπεια των προσδοκιών του κάθε ατόμου κι επομένως δεν έχει πάντοτε σχέση με το εκάστοτε αντικείμενο αυτό καθ’ εαυτό. Από τη στιγμή μάλιστα που θα γεννηθεί στο μυαλό του ατόμου μια ψευδαίσθηση, οι πιθανότητες να υποχωρήσει είναι ελάχιστες. Ένα άτομο, ας πούμε, που πιστεύει στα θαύματα είναι περισσότερο επιρρεπές σε τέτοιου είδους συγχύσεις. Δεν είναι σπάνιες, τέλος, και οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες η παρειδωλία αποτελεί την απόδειξη ύπαρξης του μεταφυσικού, προσδίδοντας μάλιστα στο αντικείμενο ιδιαίτερη αξία και αντιμετωπίζοντάς το συχνά ως ένδειξη θεϊκής παρέμβασης αλλά και δείγμα καλής τύχης.
