από τη Μαρία Κωσταλά-Ψυχολόγο
Adolf Eichmein, ένας φαινομενικά φιλήσυχος οικογενειάρχης, ο οποίος ακολουθώντας τυφλά τις εντολές του ναζιστικού καθεστώτος, οδηγήθηκε σε αποτρόπαια εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ήταν μία κρυφοσαδιστική προσωπικότητα, ή μήπως όλοι μας αν βρισκόμασταν ενώπιον μίας αυστηρής και ισχυρής αυθεντίας θα ήμασταν ικανοί να υπακούσουμε ακόμα και στα πιο φριχτά κελεύσματα της;
Ο Stanley Milgram , ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο του Yale, εν έτη 1961, τρεις μόλις μήνες μετά την έναρξη της δίκης του Eichmein, αποφάσισε να διερευνήσει πειραματικά τη δυνητικά βίαιη συμπεριφορά των ανθρώπων , ως αποτέλεσμα συμμόρφωσης στην εξουσία. Η επιστημονική ομάδα του Milgram έβαλε αγγελία σε μία εφημερίδα, προσφέροντας 5 δολάρια σε εθελοντές που θα επιθυμούσαν να συμμετέχουν σε ένα ψυχολογικό πείραμα σχετικό με τη μνήμη.
Οι εθελοντές συμμετείχαν στο πείραμα ανά δυάδες, όπου κατόπιν κλήρου ο ένας έπαιρνε το ρόλο του «δασκάλου» και ο άλλος του «μαθητή». Ο υποτιθέμενος σκοπός του πειράματος ήταν να διαπιστωθεί εάν η τιμωρία βοηθάει στην βελτίωση της μνήμης και της μαθησιακής διαδικασίας, και πιο συγκεκριμένα το κατά πόσο η άσκηση βίας βοηθάει έναν αδιάβαστο μαθητή στο να επιστρατεύσει καλύτερη μνήμη έτσι ώστε να αποφύγει την επακόλουθη τιμωρία. Για να επιτευχθεί αυτό ο «μαθητής» ήταν συνδεδεμένος με καλώδιο παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, ενώ ο «δάσκαλος» είχε μπροστά του έναν πίνακα με κουμπιά μέσω των οποίων υπέβαλε τον μαθητή σε ηλεκτροσόκ. Η δοκιμασία για τον μαθητή ήταν η εξής: αφού του διάβαζε ο δάσκαλος μία σειρά από 40 αντίστοιχες λέξεις-ζεύγη έπρεπε να προσπαθήσει να θυμηθεί το εκάστοτε ταίρι για την καθεμία. Στο πρώτο λάθος που θα έκανε θα τον χτυπούσε ρεύμα τάσης 15 βολτ. Σε κάθε λάθος απάντηση η τάση αυξανόταν ανά 15 βολτ φτάνοντας στο ανώτερο όριο των 450 βολτ. Πάνω από κάθε ένδειξη της τάσης αναγραφόταν ένας χαρακτηρισμός: «ελαφρύ σοκ» στα 15V, φτάνοντας σε σοκ «εξαιρετικής έντασης» στα 315V, «κίνδυνος: πάρα πολύ ισχυρό σοκ» στα 375V, ενώ στα 450V υπήρχε το απαγορευτικό «ΧΧΧ».
Αυτό που δε γνώριζε ο «δάσκαλος» ήταν ότι ο «μαθητής» δεν ήταν στη πραγματικότητα εθελοντής, αλλά ηθοποιός που είχε προσληφθεί για τους σκοπούς του πειράματος, και ενώ οι αντιδράσεις πόνου του ήταν απόλυτα αληθοφανείς, τα υποτιθέμενα ηλεκτροσόκ ήταν εικονικά. Το μοναδικό πειραματόζωο ήταν ο «δάσκαλος».
Πριν από τη διεξαγωγή του πειράματος, ο Milgram είχε ζητήσει από 110 ειδικούς να προβλέψουν μέχρι ποιο σημείο θα έφτανε ένας «φυσιολογικός» άνθρωπος. Οι προβλέψεις των ειδικών ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξες, καθώς πίστευαν ότι μόνο το 10% των συμμετεχόντων θα ξεπερνούσε τα 180V και ότι κανένας δεν θα έφτανε μέχρι το τέλος. Στην πραγματικότητα, σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες ξεπέρασαν τα 180V, ενώ το 62,5% έφτασε μέχρι το τέλος, κάνοντας ισχυρά ηλεκτροσόκ 450V σε έναν άγνωστο, που φαινόταν να υποφέρει αισθητά! Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν απροσδόκητα ακόμα και για τους ίδιους τους διοργανωτές της και αποτέλεσαν πηγή προβληματισμού για πολλούς επιστήμονες του χώρου. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων θα υπακούσει και θα βασανίσει έναν άγνωστο του, αρκεί να δέχεται εντολές από κάποιον με κύρος (στην προκειμένη περίπτωση επιστημονικό) ενώ ταυτόχρονα αισθάνεται ότι δεν τον βαρύνει η ευθύνη για ό,τι συμβεί –αφού εκείνος «απλά ακολουθεί διαταγές».
Ο ίδιος ο Milgram έγραψε μεταξύ άλλων στο άρθρο του «Οι κίνδυνοι της υπακοής», το 1974
«Συνηθισμένοι άνθρωποι, κάνοντας απλά τη δουλειά τους, χωρίς να έχουν επιδείξει εχθρότητα στο παρελθόν, μπορούν να γίνουν όργανα μιας φρικτής καταστροφικής διαδικασίας. Επιπλέον, ακόμα και όταν τα αποτελέσματα του έργου τους γίνονται οφθαλμοφανή, και τους ζητείται να συνεχίσουν ενέργειες ασύμβατες με τα πλέον θεμελιώδη επίπεδα ηθικής, σχετικά λίγοι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να αντισταθούν στην εξουσία.»
Το παρόν είναι απόσπασμα από σύγχρονη επανάληψη του πειράματος στο πρόγραμμα Horizon του BBC 2, στη σειρά με θέμα “Πόσο βίαιοι είμαστε”
http://www.youtube.com/watch?v=ALg7DIrpwVs&feature=player_embedded
http://www.youtube.com/watch?v=LbAiVmsDKtE&feature=player_embedded
*Η Μαρία Κωσταλά είναι πτυχιούχος του Προγράμματος Ψυχολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών, με μεταπτυχιακή εξειδίκευση στην Κλινική Ψυχολογία (MSc in Abnormal and Clinical Psychology) στο Πανεπιστήμιο του Swansea.Μαζί με την Ελίνα Πανταλεων διοργανώνουν τις Cinematherapy Nights, κάθε Τετάρτη και Σάββατο.
http://www.facebook.com/CinematherapyNights
Για να επικοινωνήσετε μαζί της:[email protected]