Κεφάλαιο

Σήμερα η ενότητά μας είναι αφιερωμένη σε ένα δημιουργό με έντονο το πολιτικό στοιχείο στις ταινίες του και που αυτές έχουν γίνει αντικείμενο θαυμασμού και συζήτησης στους κινηματογραφικούς – κι όχι μόνο – κύκλους. Ο λόγος για τον… «δικό μας» Κώστα Γαβρά.
Ο Κώστας Γαβράς γεννήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου του 1933 στα Λουτρά Ηραίας στην Αρκαδία. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η οικογένειά του ζούσε στην επαρχία της Πελοποννήσου κι έφτασε στην Αθήνα μετά από αυτόν. Λόγω των πολιτικών πεποιθήσεων του πατέρα του στάθηκε τροχοπέδη στις σπουδές του Κώστα Γαβρά στην Ελλάδα, καθώς κι η έκδοση βίζας για τις Ηνωμένες Πολιτείες – λόγω Μακαρθισμού – οπότε και μετά το σχολείο ταξίδεψε το 1951 στη Γαλλία για σπουδές στη Νομική.

Φαίνεται, όμως, πως ο νομικός κλάδος δεν ήταν η «κλίση» του Γαβρά, οπότε κι εγκατέλειψε αυτές τις σπουδές το 1956 για να σπουδάσει στην Εθνική Σχολή Κινηματογράφου στη Γαλλία (L’Institut Des Hautes Études Cinématographiques – IDHEC). Ολοκληρώνοντας αυτές τις σπουδές, ο Γαβράς εργάστηκε ως βοηθός σκηνοθέτη μαζί με τον Yves Allégret κι αργότερα ως Α’ βοηθός σκηνοθέτη για τους Jean Giono και René Clair. Η πρώτη του σκηνοθετική δουλειά ήρθε το 1965 με το «Διαμέρισμα Δολοφόνων» («Compartiment Tueuers»), μία ταινία μυστηρίου βασισμένη στο μυθιστόρημα του Γάλλου συγγραφέα Sébastien Japrisot.

Το 1967 προβάλλεται η ταινία «Shock Troops» με χρονικό πλαίσιο την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και πραγματεύεται την ιστορία μίας ομάδας της Γαλλικής Αντίστασης. Η ταινία φτάνει μόνο μέχρι το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μόσχας, χωρίς αυτό να σημαίνει πως ο ίδιος ο Γαβράς δεν άρχισε να κάνει αίσθηση.
Δύο χρόνια μετά έρχεται το «Ζ». Χωρίς να αναφέρονται τα επίμαχα ονόματα είναι φανερό πως η ταινία ακολουθεί την έρευνα του Χρήστου Σαρτζετάκη για τη δολοφονία του αριστερού βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη. Η αξία της ταινίας ανεβαίνει κατακόρυφα και φτάνει μέχρι τα Oscars υποψήφια για τα βραβεία Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Διασκευασμένου Σεναρίου (βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού), Μοντάζ και Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, ενώ έφυγε νικήτρια στις δύο τελευταίες κατηγορίες.
Το 1973 ο Γαβράς χρησιμοποιεί άλλο ένα πολιτικό γεγονός ως έμπνευση για την «Κατάσταση Πολιορκίας». Βασισμένος στην απαγωγή του Dan Mitrione, ένα υψηλόβαθμο στέλεχος της Αμερικανικής πρεσβείας στην Ουρουγουάη, ο Γαβράς απεικόνισε την πολιτική χειραγώγηση που ασκούσε η Αμερική στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Πολιτικά, η ταινία βρήκε μπροστά της αρκετούς αντιπάλους, κατηγορώντας μάλιστα παραγωγούς και σκηνοθέτη για ψεύδη. Ακόμη κι έτσι, όμως, τίποτα δεν εμπόδισε το Γαβρά από το να κερδίσει τη Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσσης ταινίας εκείνη τη χρονιά.

Το 1982 έρχεται άλλη μία ταινία εμπνευσμένη από το πολιτικό παρασκήνιο. Ο «Αγνοούμενος» βασίζεται στην πραγματική ιστορία του δημοσιογράφου Charles Horman, ο οποίος το 1973 απήχθη κατά το πραξικόπημα της Χιλής και στις έρευνες της γυναίκας του (Sissy Spacek) και του πατέρα του (Jack Lemmon) που τον αναζητούν. Ο Γαβράς σε αυτήν την ταινία, σκιαγραφεί τις εσωτερικές συγκρούσεις κυρίως του πατέρα του Horman ο οποίος καταρρακώνεται από το γεγονός πως το καθεστώς που υποστηρίζει μπορεί να οφείλεται για την απαγωγή – κι ίσως και το χαμό – του γιου του. Η ταινία συνάντησε πάλι πολιτικές αντιδράσεις και συγκεκριμένα ο Αμερικανός Πρέσβης της εποχής, Nathaniel Davis, κατηγόρησε το Γαβρά πως ένας χαρακτήρας της ταινίας είναι ο ίδιος – παρά το γεγονός πως το όνομα του Davis δεν αναφέρεται πουθενά – και κινήθηκε νομικά ζητώντας αποζημίωση, η οποία μήνυση στο τέλος απορρίφθηκε. Ο ίδιος ο Γαβράς όχι μόνο δε θορυβήθηκε, αλλά η δουλειά του ανταμείφθηκε και πάλι με το Oscar Καλύτερου Διασκευασμένου Σεναρίου και το Χρυσό Φοίνικα από το Φεστιβάλ των Καννών. Την ίδια χρονιά ο Γαβράς έγινε πρόεδρος της Γαλλικής Ταινιοθήκης μέχρι το 1987.

Επιβεβαιώνεται πλέον πως ο Γαβράς εμπνέεται από τα πολιτικά «παιχνίδια», τα διλήμματα που αντιμετωπίζει κάθε χαρακτήρας του ξεχωριστά και κάθε του ταινία το τονίζει, στήνοντας την πλοκή του κάθε φορά και σε διαφορετικά καθεστώτα. Και φυσικά επιβραβεύεται κι εδραιώνεται για τις δουλειές του. Το 1997 κάνει μία μικρή «παρέκκλιση» με το «Mad City». Εκεί ήρωες είναι ο Sam Baily (John Travolta) κι ο δημοσιογράφος Max Brackett (Dustin Hoffman). Ο Sam είναι ένας απελπισμένος άνθρωπος που, αφότου χάνει τη δουλειά του ως φύλακας σε μουσείο, κρατά όμηρους μία ομάδα μαθητών μαζί με τη δασκάλα του, τη διευθύντρια του μουσείου αλλά και τον ίδιο τον Brackett κι ο Brackett γίνεται η «φωνή» του Sam έξω από το μουσείο. Στην προκειμένη ταινία ο Γαβράς ασχολείται με μία διαφορετικού είδους χειραγώγηση. Εκείνη των ΜΜΕ, καθώς είναι εμφανής η προσπάθεια και των δύο πλευρών να διαμορφώσουν την εικόνα που θα μεταδοθεί προς τα έξω, είτε αυτή είναι αληθινή είτε όχι. Η ταινία βέβαια δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση και προσωπικά θεωρώ ότι ίσχυσε το… «όποιος έχει τη μύγα μυγιάζεται»!

Φτάνουμε στο 2002 και το συγκλονιστικό «Αμήν», το οποίο βασίζεται στο θεατρικό έργο του 1963 «The Deputy, A Christian Tragedy» και που τοποθετείται στην περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εδώ η ταινία πραγματεύεται την ιστορία ενός αξιωματικού των SS, του Kurt Gerstein (Ulrich Tukur) όταν ανακαλύπτει πως οι εργασίες του για την απολύμανση του νερού και την εξάλειψη του τύφου δεν είναι για αυτούς τους σκοπούς, αλλά για την εξόντωση των Εβραίων από τους Ναζί στους θαλάμους αερίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τότε είναι που θα ενημερώσει τον τότε Πάπα Πίο ΙΒ’ (Marcel Iureş) για τα τεκταινόμενα και που θα βρει πόρτες κλειστές. Γιατί είναι συγκλονιστική η ταινία; Γιατί σου αποδεικνύει πως το Βατικανό – κι ίσως η εκκλησία γενικότερα – δεν κρύβει μόνο αρχαία συγγράμματα για να τα «χαλβαδιάζει» ο καθηγητής Λάνγκτον του Dan Brown! Και φυσικά πόσο σαθρά είναι τα θεμέλια της εκκλησίας. Η ταινία φυσικά «έλαμψε» στο Φεστιβάλ του Βερολίνου και στα βραβεία César.

Μέχρι το 2012 και το άκρως επίκαιρο «Κεφάλαιο» του, ο Γαβράς μας γεννά κι άλλους κινηματογραφικούς – κι όχι μόνο – προβληματισμούς με το «Τσεκούρι» το 2005 και το «Παράδεισος στη Δύση» το 2009.

Στο «Κεφάλαιο» ήρωας είναι ένα νεαρό και φιλόδοξο στέλεχος μίας από τις μεγαλύτερες γαλλικές τράπεζες ο οποίος γίνεται πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλός της. Οι φιλοδοξίες του, όμως, και το κυνήγι του χρήματος θα τον μεταμορφώσουν πλήρως, δίνοντας έτσι στο Γαβρά την ευκαιρία να θίξει τα μείζονα προβλήματα που δημιουργεί το ισχύον οικονομικό σύστημα και την επιρροή που αυτό ασκεί στην πολιτική, πράγμα που συνεπάγεται και την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Η αλήθεια είναι πως από το «Κεφάλαιο» ο Κώστας Γαβράς μοιάζει να είναι «ανενεργός» κινηματογραφικά. Αυτό, όμως, δε σημαίνει πως μένει και τελείως αμέτοχος, καθώς πολλές φορές έχει εκφραστεί δημόσια για τις πολιτικές εξελίξεις παγκόσμια, ενώ ουκ ολίγες φορές έχει αναφερθεί και στη χώρα της καταγωγής του. Κι αν μη τι άλλο, νομίζω πως μας κάνει περήφανους με την προσφορά του έξω από τα σύνορα της Ελλάδας.