Φανή Βαγγελάτου

Φανή Βαγγελάτου-Λογοθεραπεύτρια

Από τη Φανή Βαγγελάτου- Λογοθεραπεύτρια*

Συνήθως γράφω για τις δυσκολίες που μπορεί ένα παιδί να αντιμετωπίσει κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του. Μιλάμε για καθυστερήσεις στο λόγο, στην κίνηση, για διαταραχές και μεθόδους παρέμβασης. Αυτήν τη φορά, ήθελα να γράψω μερικά πράγματα για τον «θεραπευτή» και τους γονείς. Πρόκειται για ένα ευαίσθητο θέμα τόσο για τους μεν όσο και για τους δε, για το οποίο δύσκολα μιλάνε και οι δύο πλευρές.

  Η αφορμή ξεκίνησε λόγω εποχής! Τώρα την Άνοιξη, είναι περίοδος που πολλά παιδάκια περνάνε την πόρτα κέντρων ειδικών θεραπειών, ψυχολόγων, λογοθεραπευτών και διαφόρων άλλων ειδών ειδικών. Αυτό συμβαίνει γιατί όσα δεν έχουν ξεκινήσει κάποιο πρόγραμμα παρέμβασης από το Σεπτέμβρη, έχουν σχεδόν ολοκληρώσει ήδη μια χρονιά στο σχολείο κι έτσι γονείς και δάσκαλοι έχουν παρατηρήσει αν έχουν κάποια ανάγκη για ειδική εκπαίδευση, αν μιλούν σωστά και καθαρά, αν κρατούν καλά το μολύβι, κλπ. Από την άλλη, τα πιο μικρά παιδάκια ετοιμάζονται για το πρώτο τους σχολείο και έτσι συχνά οι γονείς θέλουν να ξέρουν πως είναι έτοιμα για να ενταχθούν σε ένα τέτοιο πλαίσιο (Αρθρο) 

  Κάτι παρόμοιο συμβαίνει λοιπόν και στον “πλανήτη” μας! Παιδάκια και γονείς μπαινο-βγαίνουν στις αίθουσες και μαμάδες και μπαμπάδες γεμάτοι ανησυχία και αγωνία παραθέτουν τις αγωνίες τους, οι οποίες μπορεί να είναι υπερβολικές, σωστές, λανθασμένες, ανεπίκαιρες, παράλογες, κλπ. Τα τηλέφωνα χτυπάνε και η άλλη άκρη της γραμμής, συνήθως ψάχνει απεγνωσμένα για μια πρόχειρη απάντηση σε ερωτήματα μέχρι την ώρα του προκαθορισμένου ραντεβού. Κάτι τέτοιο συμβαίνει όλο το χρόνο, είναι η περίοδος όμως αυτή που με ώθησε στο να βρω το θάρρος να το καταγράψω.

Δουλεύω σχεδόν 10 χρόνια πια, δεν είναι λίγα, δεν είναι όμως και περισσότερα από κάποιους άλλους ανθρώπους τους οποίους σέβομαι και να συμβουλεύομαι όποτε παραστεί ανάγκη. Είναι οι καθηγητές στα προγράμματα εξειδίκευσης, στα πανεπιστήμια, οι σχολικοί σύμβουλοι, οι πρόεδροι επιστημονικών συλλόγων, οι μεγαλύτερης ηλικίας συνάδελφοι και άλλοι. Κουράστηκα να ακούω για τα «όρια της σχέσης θεραπευτή και γονέα»! Κουράστηκα γιατί μπορώ πια να πω με σιγουριά πως δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για όρια σχέσης όταν δεν υπάρχει σχέση! Για να οριοθετήσεις κάποιον χρειάζεται πρώτα να εμπλακείς μαζί του, να τον ακούσεις, να σε ακούσει, να κρίνεις αυτά που λέει και να κριθείς για αυτά που θα πεις. Πρέπει να χτίσεις εμπιστοσύνη ή να αποφασίσεις πως η «σχέση» αυτή θα αμφισβητείται συνεχώς. Πρέπει να μπεις στα παπούτσια του άλλου για να ξέρεις πώς θα τον συμβουλεύσεις. Πρέπει να αναγνωρίσεις πότε δε θα μπορέσεις να χτίσεις σχέση τελικά και να αποσυρθείς για να βοηθήσει κάποιος άλλος περισσότερο.

Έρχονται γονείς στα γραφεία μας και παίρνουμε παιδιά κλείνοντας δυο πόρτες ενδιάμεσα και τα παραδίδουμε μετά από 45 λεπτά. Έρχονται γονείς με παράλογες απαιτήσεις γιατί απλώς ανησυχούν παραπάνω κι εμείς φορτώνουμε με μαθήματα παιδάκια, τα οποία θα έπρεπε κανονικά να παίζουν και χρεώνουμε τους γονείς για την ανησυχία τους αυτή. Κάνουμε διαγνώσεις του λεπτού όταν δεν μπορεί ένας μικρός να πει το «ρ» και αμειβόμαστε σα να έχουμε ανακαλύψει το φάρμακο για τον καρκίνο. Βάζουμε στόχους για παιδιά που δεν είναι δικά μας και ξεχνάμε να ενημερώσουμε τους γονείς. Παραλείπουμε να ξεκινήσουμε από τις δυνατότητες και ικανότητες που έχει ένα παιδάκι πριν περάσουμε στις δυσκολίες, γιατί απλώς δεν έχουμε τόσο χρόνο. Δεν δίνουμε το προσωπικό μας τηλέφωνο ούτε απευθυνόμαστε συχνά στους γονείς γιατί μπορεί να μας «φάνε» το πρωινό μας κενό, το σαββατοκύριακο, την αργία μας..

Δεν θέλω να κατηγορήσω όποιον συνάδελφο κρατάει τις αποστάσεις, θέλω απλώς να ενημερώσω τους γονείς πως υπάρχουν και άλλοι, οι οποίοι αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στις ανησυχίες τους. Βάζουν τους γονείς στο «παιχνίδι» της παρέμβασης και ενημερώνουν για ό,τι συμβαίνει. Θεραπευτές που είναι άνθρωποι πρώτα και μετά επιχειρηματίες. Άνθρωποι που δεν ξεχνάνε πως έχουν να κάνουν με ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να έχουν παιδιά που να χρειάζονται παρέμβαση εφ’ όρου ζωής, με ανθρώπους που δεν γνωρίζουν τι είναι ο αυτισμός, με μαμάδες χωρίς συζύγους, με μπαμπάδες χωρίς δουλειά, με γονείς γεμάτους ανησυχία και αγωνία.

Έχω τη δική μου σελίδα και κάποιους ανθρώπους οι οποίοι με εμπιστεύονται και με αναδημοσιεύουν και ίσως αυτό με κάνει μερικές φορές-όπως αυτή- λιγότερο επιστήμονα και περισσότερο άνθρωπο. Παλιότερα με είχαν διδάξει να με πειράζει, τώρα πια είναι κάτι για το οποίο αισθάνομαι πολύ υπερήφανη και το επιβεβαιώνω κάθε μέρα με τις ευχαριστίες ανθρώπων, με τηλέφωνα, με μηνύματα, με γλυκές, αυτοσχέδιες κάρτες!

Μαμάδες και μπαμπάδες, διαλέξτε τον άνθρωπο που σας ταιριάζει! Κανένας δεν έχει δικαίωμα στο όνομα μιας επιστήμης να αποφασίζει για το παιδί σας, για το αν θα σας μιλήσει και για τον τρόπο με τον οποίο θα σας φερθεί. Αν πάλι είστε από αυτούς που θέλουν την απόσταση, φροντίστε πάλι να είναι δική σας επιλογή και όχι επιβεβλημένο από κάποιον άγνωστο ειδικό!

Μαμάδες και μπαμπάδες (που ξέρετε ποιοι είστε) σας ευχαριστώ πάρα πολύ για την εμπιστοσύνη και τα τόσο όμορφα λόγια! Μου δίνετε δύναμη να συνεχίζω, να γίνομαι καλύτερος άνθρωπος, καλύτερη επιστήμονας και να λέω ότι κάνω την πιο όμορφη δουλειά του κόσμου όσο εσείς απορημένοι, απορείτε με την υπομονή μου!!!

Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια. Μπορείτε να τη βρείτε στο http://www.logotherapeia.com.gr ή μέσω facebook στο http://www.facebook.com/oplanitistisfanis

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

Αρκετά συχνά, παιδιά μεταξύ 2 και 5 ετών εμφανίζουν αυτό που οι ειδικοί ονομάζουμε «παιδικό τραυλισμό». Πρόκειται για μία διαταραχή της ροής της ομιλίας, η οποία χαρακτηρίζεται από επαναλήψεις ή επιμήκυνση συλλαβών, λέξεων ακόμα και φράσεων. Επίσης, κάποιες φορές, συνοδεύεται και από μη λεκτικά χαρακτηριστικά, όπως έντονη κίνηση των ματιών (τικ).
Ένα μεγάλο μέρος αυτών των παιδιών, ξεπερνάει τον τραυλισμό περίπου μέχρι την ηλικία των πέντε ετών. Ωστόσο, για κάποια άλλα παιδιά ο τραυλισμός γίνεται μόνιμος, η ροή της ομιλίας τους παραμένει αργή και «μπλοκαρισμένη» και αυτό το χαρακτηριστικό τους συνοδεύει και στην ενήλικη ζωή τους.
Για τις διαταραχές ροής της ομιλίας δεν υπάρχει θεραπεία, υπάρχει όμως επιτυχημένη λογοθεραπευτική παρέμβαση! Λέμε δηλαδή πως ο τραυλισμός δεν φεύγει, αλλά διδάσκουμε πώς να τον αντιμετωπίσουμε όταν εμφανίζεται, χωρίς να αγχωθούμε περισσότερο και χωρίς να γίνεται αντιληπτός από τους συνομιλητές μας.
Τι γίνεται όμως με την παιδική ηλικία; Πότε εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια και πώς μπορούμε να τα διακρίνουμε;
Τα πρώτα σημάδια τραυλισμού, εμφανίζονται συνήθως περίπου στα δυο χρόνια, όταν πραγματοποιείται το «λεξιλογικό ξέσπασμα» στη ζωή ενός παιδιού. Το παιδί αρχίζει ξαφνικά να συνθέτει προτάσεις και να χρησιμοποιεί όλο και περισσότερες λέξεις και αυτό μπορεί να επηρεάσει τη ροή της ομιλίας του. Μπορεί να διαρκέσει εβδομάδες ή μήνες, να είναι συνεχόμενος ή σποραδικός. Αποτελεί παράγοντα μεγάλου άγχους για τους γονείς, οι οποίοι ανησυχούν και δε ξέρουν πώς να τον διαχειριστούν, παρόλο που όπως προαναφέραμε, τις περισσότερες φορές ο τραυλισμός υποχωρεί από μόνος του.
Αν όμως ο τραυλισμός του παιδιού γίνεται ολοένα και εντονότερος και συνοδεύεται από μη λεκτικά χαρακτηριστικά (κινήσεις προσώπου και σώματος), καλό είναι να ζητήσουμε τη γνώμη ενός ειδικού, κατά προτίμηση μετά την ηλικία των τριών ετών.
Παρακάτω, αναφέρουμε μερικές σημαντικές συμβουλές για τον τρόπο που πρέπει να χειριστούν οι γονείς τον παιδικό τραυλισμό, μέχρι να απευθυνθούν σε λογοθεραπευτή:

-Δώστε χώρο και χρόνο στο παιδί και επιτρέψτε στην ομιλία να είναι παιχνίδι, χωρίς να ζητάτε πάντα την τελειότητα στο λόγο.
-Χρησιμοποιήστε συγκεκριμένες ώρες συζήτησης για όλη την οικογένεια, κατά τις οποίες δε θα υπάρχουν παρεμβολές από τηλεόραση ή μουσική.
-Αποφύγετε τα συχνά σχόλια τύπου «μίλα σωστά», «μη μιλάς γρήγορα», κλπ. Μπορείτε όμως να κάνετε κάποια διακριτική αναφορά στην ταχύτητα της ομιλίας του, η οποία μπορεί να βοηθήσει το παιδί να συνειδητοποιήσει πότε το κάνει.
-Αποφύγετε να ζητάτε από το παιδί να μιλήσει/διαβάσει δυνατά, όταν ο τραυλισμός είναι/μπορεί να γίνει έντονος. Αντίθετα, ενισχύστε δραστηριότητες που δεν απαιτούν τη χρήση του λόγου όταν δείτε πως έρχεται σε δύσκολη θέση.
-Μη διακόπτετε το παιδί για να του ζητήσετε να το ξαναπεί από την αρχή και μην του ζητάτε συνεχώς να σκεφτεί πριν μιλήσει.
-Προσπαθήστε να υπάρχει ηρεμία και γενικά πιο αργός ρυθμός στο σπίτι και στην οικογένεια.
-Να μιλάτε και οι ίδιοι αργά χωρίς να βιάζεστε όταν απευθύνεστε στο παιδί, αλλά και σε άλλους.
-Διατηρήστε τη βλεμματική επαφή με το παιδί που τραυλίζει. Μη δείχνετε αναστατωμένοι και μην αλλάζετε το βλέμμα σας όταν αυτό συμβαίνει.
-Αφήστε το παιδί να μιλήσει μόνο του χωρίς βοήθεια όσο χρόνο και αν χρειαστεί. Εσείς πάλι αφήστε λίγο χρόνο να περάσει πριν απαντήσετε σε δικιές του ερωτήσεις.
-Μιλάτε και οι ίδιοι αργά! Το σωστό παράδειγμα μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά την ομιλία του παιδιού σας!

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu ή εδώ

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

Σε προηγούμενο άρθρο , μιλήσαμε για τα σημάδια και τις δεξιότητες που καθιστούν ένα παιδί έτοιμο να περάσει από την πάνα στην τουαλέτα. Παρακάτω, θα διαβάσετε κάποιες συμβουλές που θα βοηθήσουν στην εκπαίδευση του μικρού σας στη χρήση της τουαλέτας.

Το πρώτο βήμα είναι να επιλέξετε μαζί με το παιδί σας ένα γιο-γιο. Έπειτα από την επιλογή, βάλτε το παιδί να κάθεται στο γιο-γιο με τα ρούχα του, όταν εσείς κάθεστε στην τουαλέτα. Αν το παιδί χρειάζεται στήριξη στην πλάτη, βοηθήστε το προσαρμόζοντας κάποιο ειδικό στήριγμα. Για να κάνετε αυτήν τη διαδικασία διασκεδαστική και ελκυστική για το μικρό σας, μπορείτε να του διαβάζετε κάποιο παραμύθι, να του δίνετε κάποιο παιχνίδι ή σνακ. Σκοπός είναι να γίνει αυτό μία καθημερινή ευχάριστη ρουτίνα.

Το επόμενο διάστημα (περίπου μία εβδομάδα) συζητήστε με το παιδί σας το ενδεχόμενο να βγάζει τη πάνα του όταν κάθεται μαζί σας στο γιο-γιο και υιοθετείστε πια αυτήν τη ρουτίνα. Μέσα σε δύο περίπου εβδομάδες, αρχίστε να αδειάζετε μαζί με το παιδί σας τα προϊόντα της κένωσης από την πάνα στο γιο-γιο και τη λεκάνη. Με αυτήν την κίνηση θέλουμε το παιδί να αντιληφθεί πως εκεί ακριβώς ανήκουν! Προσοχή, μην τραβάτε το καζανάκι όσο το μικρό σας είναι εκεί! Κάποια παιδάκια βρίσκουν το καζανάκι ιδιαίτερα διασκεδαστικό, κάποια άλλα όμως, πανικοβάλλονται με τη διαδικασία, συγχύζονται με το πού πάνε και αντιδρούν άσχημα. Τραβήξτε το καζανάκι όταν το παιδί σας έχει πια χάσει το ενδιαφέρον του για τη διαδικασία και έχει βγει από το δωμάτιο της τουαλέτας.
Αν βρείτε δυσκολία και μεγάλη αντίσταση σε κάποιο από τα προηγούμενα βήματα, τότε θα πρέπει να αναβάλλετε για λίγο τη διαδικασία και να περιμένετε.

Αν μέχρι εδώ τα έχετε καταφέρει καλά, τότε έχει έρθει η ώρα για το επόμενο βήμα. Συζητήστε με το παιδί σας και προσφερθείτε να του θυμίζετε να πηγαίνει στην τουαλέτα κάθε μία ώρα. Βρείτε δραστηριότητες και μικρά κολπάκια επιβράβευσης που θα συνδέονται με αυτή τη διαδικασία, ενθαρρύνετε και επιβραβεύετε συχνά. Η εκπαίδευση για τη διάρκεια της νύχτας, θα πρέπει να ξεκινήσει μόνο όταν το παιδί θα έχει καταφέρει να παραμένει στεγνό κατά τη διάρκεια σύντομων ύπνων ή για τουλάχιστον έξι ώρες.

Όποιο σύστημα κι αν αποφασίσετε να χρησιμοποιήσετε για την εκπαίδευση τουαλέτας, μη ξεχνάτε τον ενθουσιασμό, την επιβράβευση και την ενθάρρυνση. Πρέπει να ανταμείβετε συχνά το παιδί σας με ενθουσιασμό και καλά λόγια και να είσαστε ιδιαίτερα θετικοί. Είναι λογικό κάποιες στιγμές, να συμβούν και «ατυχήματα». Ο τρόπος που τα διαχειριζόμαστε είναι πολύ σημαντικός. Δεν είναι κακό να δείξουμε μια μικρή απογοήτευση και στεναχώρια, αλλά είναι απαγορευτικό να το κάνουμε μεγάλο θέμα, να φωνάξουμε, να μαλώσουμε και να τιμωρήσουμε. Αντιθέτως, πρέπει να εξηγήσουμε στο παιδί πως δεν είναι κάτι κακό και να το προτρέψουμε να χρησιμοποιήσει την τουαλέτα την επόμενη φορά.

Επιπλέον παράγοντες οι οποίοι μπορεί να επηρεάσουν:
• Ξεκινήστε την εκπαίδευση όταν το παιδάκι σας έχει μάθει να συνεργάζεται μαζί σας και όταν δεν υπάρχουν καταστάσεις άγχους μέσα στο σπίτι. Μη ξεκινήσετε όταν μόλις «κόψατε» το μπιμπερό, σε περίοδο διακοπών ή όταν μόλις έχει έρθει στο σπίτι ένα νέο αδερφάκι. Επίσης, από πρακτικής πλευράς, είναι πιο εύκολο να ξεκινήσετε όταν ο καιρός θα είναι ζεστός, καθώς τότε το παιδί θα φοράει λιγότερα ρούχα.

• Πολύ βοηθητικό μπορεί να είναι ένα ημερολόγιο τριών ή πέντε ημερών. Μπορείτε να καταγράφετε σε αυτό πότε το παιδί κάνει τσίσα ή κακά, καθώς και τα υγρά που πίνει (το είδος και το πότε). Με αυτόν τον τρόπο θα αποκτήσετε μια εικόνα για τις ανάγκες του μικρού σας και ίσως καταφέρετε να προσδιορίσετε το χρόνο που θα το βάλετε να καθίσει στην τουαλέτα.

• Να θυμάστε πως ακόμα και όταν το παιδί είναι πλήρως εκπαιδευμένο στη χρήση τουαλέτας, ατυχήματα μπορεί να συμβούν όταν το παιδί είναι ενθουσιασμένο, φοβισμένο, απορροφημένο από το παιχνίδι ή έχει ξυπνήσει από άσχημο όνειρο. Επίσης, ατυχήματα συμβαίνουν με τον ερχομό νέου μέλους στην οικογένεια, μια μετακόμιση ή μια άλλη μεγάλη αλλαγή, ακόμα και με το ξεκίνημα του σχολείου. Τέλος, τα ατυχήματα μπορεί να συνδέονται με κάποια αρρώστια, ακόμα και αν εμφανιστούν όταν το παιδί νιώθει καλύτερα. Είναι φυσιολογικά και όπως προαναφέραμε, δεν πρέπει να τα κάνουμε μεγάλο θέμα, όταν όμως επαναλαμβάνονται χωρίς αιτία, πρέπει να ελέγξουμε τη πιθανότητα αλλεργικής αντίδρασης ή και ασθένειας με το γιατρό μας.

Οπλιστείτε με υπομονή, επιμονή και σταθερότητα. Κάντε το παιδί σας να νιώσει ασφάλεια και σιγουριά με τις οδηγίες σας και μην το βάλετε κάτω με μικρές αναποδιές! Μην έχετε βέβαια παράλογες απαιτήσεις από το μικρό σας. Μην ξεχνάτε πως κάθε παιδάκι έχει τους δικούς του ρυθμούς και ανάγκες και προσπαθήστε να μην επηρεάζεστε από το περιβάλλον.

Καλή επιτυχία!

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu ή εδώ

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

Όπως γνωρίζουμε, κάποιες φορές ένα παιδί μπορεί να γεννηθεί με μια «κατάσταση», μια ειδική εκπαιδευτική ανάγκη ή αναπηρία (σύγχρονοι ορισμοί), η οποία θα επηρεάσει με κάποιον τρόπο την ανάπτυξή του. Κάποιες άλλες φορές, αυτή η εκπαιδευτική ανάγκη ή αναπηρία δεν είναι εμφανής από τη στιγμή της γέννησης, αλλά παρουσιάζεται ως κάποιο εμπόδιο σε κάποιο αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού καθώς μεγαλώνει, ανησυχώντας τους γονείς και τους γιατρούς.

Η πρώιμη παρέμβαση σημαίνει ακριβώς αυτό: να βρεθούν οι τρόποι, οι τεχνικές και οι συνθήκες, οι οποίες θα βοηθήσουν ένα παιδί με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ή αναπηρία να αναπτύξει στο μέγιστο τις ικανότητές του και να είναι από μικρή ηλικία λειτουργικό μέσα στην οικογένεια με στόχο τη λειτουργικότητα στο σχολείο και τα υπόλοιπα περιβάλλοντα.

Για να ξεκινήσει η πρώιμη παρέμβαση, χρειάζεται πρωτίστως η αξιολόγηση των δυνατοτήτων αλλά και των δυσκολιών που αντιμετωπίζει το παιδί, προκειμένου να επιλεχθεί ο κατάλληλος τρόπος παρέμβασης ή και θεραπείας.
Σε κάποιες περιπτώσεις, η παρέμβαση που δέχεται ένα παιδί σε πρώιμη ηλικία μπορεί να το βοηθήσει να «κλείσει η ψαλίδα» μεταξύ του ίδιου και των άλλων παιδιών της ίδιας ηλικίας, να μπορέσει δηλαδή το παιδί με την ειδική εκπαιδευτική ανάγκη να «προλάβει» τους υπόλοιπους συμμαθητές του στο σχολείο, φτάνοντας μέσω της παρέμβασης/θεραπείας στα αναπτυξιακά ορόσημα του μέσου όρου της ηλικίας του.

Πολύ σημαντικό στοιχείο της πρώιμης παρέμβασης, είναι η υποστήριξη και εκπαίδευση της οικογένειας. Η θεραπεία/παρέμβαση που χρησιμοποιείται στο παιδί πρέπει να γίνεται κατανοητή από τους γονείς, ώστε να μπορεί να εφαρμόζεται και στο σπίτι και όχι μόνο σε ειδικά διαμορφωμένα «θεραπευτικά» περιβάλλοντα. Η εμπλοκή των γονέων είναι απαραίτητη για την επιτυχία ενός προγράμματος πρώιμης παρέμβασης. γι’ αυτόν το λόγο η οικογένεια πρέπει να απαιτεί να ενημερώνεται και να εμπλέκεται ενεργά σε μια τέτοια θεραπευτική διαδικασία.

Τομείς ανάπτυξης που ενισχύονται σημαντικά με την πρώιμη παρέμβαση:

• Κινητική ανάπτυξη: η ικανότητα του παιδιού να κινείται, να παρατηρεί ήχους και οπτικά ερεθίσματα.
• Γλωσσική ανάπτυξη: η ικανότητα του παιδιού να αρθρώσει λόγο, να χρησιμοποιήσει σωστό λεξιλόγιο, να επικοινωνήσει.
• Κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη: η ικανότητα του παιδιού να συμμετάσχει σε ομαδικά παιχνίδια και δραστηριότητες, να αναπτύξει κοινωνικές σχέσεις με άλλα παιδιά και δασκάλους, να εκφράσει τα συναισθήματά του.
• Γνωστική ανάπτυξη: η ικανότητα του παιδιού να σκέφτεται, να αναλύει, να θυμάται και να μαθαίνει.

Ειδικότητες δασκάλων και ειδικών θεραπευτών που συμμετέχουν στα προγράμματα πρώιμης παρέμβασης ανάλογα με την περίπτωση:

• Λογοθεραπευτές : βοηθούν στην ανάπτυξη του λόγου και της επικοινωνίας. Ανάλογα με την περίπτωση, επιλέγουν εναλλακτικό τρόπο επικοινωνίας ή τρόπο ενίσχυσης και παραγωγής του λόγου και βοηθούν το παιδί να επικοινωνήσει πρωτίστως τις ανάγκες του. Ο λογοθεραπευτής μπορεί να ξεκινήσει από τη βλεμματική επαφή και το ελεύθερο παιχνίδι, αλλά έχει ως στόχο πάντα την επικοινωνία με το παιδί με οποιονδήποτε τρόπο, πριν καταλήξει στην εκφορά λόγου σε περιπτώσεις που αυτό είναι εφικτό.
• Εργοθεραπευτές : βοηθούν στην κινητική ανάπτυξη του παιδιού κυρίως μέσω του παιχνιδιού. Με μπάλες, παιχνίδια ισορροπίας και άλλα, βοηθούν το παιδί να αναπτύξει τομείς της αδρής του κινητικότητας και να γίνει λειτουργικό στο παιχνίδι. Με ασκήσεις λεπτής κινητικότητας εκπαιδεύουν το παιδί γραφοκινητικά και το προετοιμάζουν για το σχολείο. Επίσης, εξασκούν την προσοχή και τη μνήμη και δουλεύουν τυχόν αισθητηριακά προβλήματα, τα οποία εμφανίζονται συχνά σε περιπτώσεις αυτισμού.
• Ειδικοί παιδαγωγοί: βοηθούν το παιδί να αναπτυχθεί γνωστικά και συναισθηματικά. Οργανώνουν μαθησιακό πρόγραμμα ανάλογα με τις δυνατότητες, τις δυσκολίες και την ηλικία των παιδιών. Βοηθούν τα παιδιά να ενταχθούν ομαλά σε ομάδα και να μάθουν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Επίσης έχουν την οργάνωση του χώρου και του προγράμματος που ακολουθεί το παιδί και βοηθούν και τους γονείς να οργανωθούν με ανάλογο τρόπο και στο σπίτι.
Τέλος, την ομάδα συμπληρώνουν φυσικοθεραπευτές, ψυχολόγοι ή γιατροί οι οποίοι παρακολουθούν το παιδί και την οικογένειά του, κατά περίπτωση.

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

 
Σε προηγούμενα άρθρα μας, αναφέραμε και εξηγήσαμε τους ορισμούς των μαθησιακών δυσκολιών και μιλήσαμε για κάποια γενικά χαρακτηριστικά των παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες. Ποια είναι όμως τα κύρια συμπτώματα που ένα παιδί με Μαθησιακές Δυσκολίες παρουσιάζει σε σχέση με το αναλυτικό πρόγραμμα της ύλης του σχολείου;

Η βασική ένδειξη για να ψάξουμε περισσότερο πιθανές μαθησιακές δυσκολίες του παιδιού ή του μαθητή μας, είναι η σχολική του επίδοση. Ωστόσο, υπάρχουν γονείς και δάσκαλοι που δε μπορούν να ξεχωρίσουν ποια «λάθη στα μαθήματα» είναι εκείνα που θα πρέπει να μας ανησυχήσουν. Είναι γεγονός πως τα τελευταία χρόνια, με το νηπιαγωγείο να μπαίνει στην υποχρεωτική εκπαίδευση, η ύλη δυσκόλεψε πολύ και τα λάθη που κάνουν τα παιδιά, καθώς και ο χρόνος μελέτης ακόμα και στην πρώτη δημοτικού, έχουν αυξηθεί κατά πολύ. Αυτό από μόνο του κάνει δύσκολη τη διάκριση μεταξύ μαθησιακών δυσκολιών, με αποτέλεσμα γονείς και δάσκαλοι, δυστυχώς άθελά τους, να χάνουν πολύτιμο χρόνο από τη σωστή εκπαίδευση των παιδιών και των μαθητών τους.
Παρακάτω, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε κάποια λάθη που κάνουν συχνά τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου, τόσο στο γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο.
Στην πρώτη τάξη, τα λάθη στην αρχή της διαδικασίας της γραφής και της ανάγνωσης είναι συνηθισμένα για όλα τα παιδιά. Το βιβλίο ξεκινάει να διδάσκει λεξούλες «φωτογραφικά», χωρίς δηλαδή να εξηγεί τους κανόνες της γραφο-φωνημικής ενημερότητας. Τα γράμματα-σύμβολα δε συσχετίζονται με τους ήχους-φωνές κι έτσι η λέξη «παπί» που ξεκινούν να γράφουν από πολύ νωρίς, γίνεται για τα παιδιά απλώς μια εικόνα, χωρίς επιμέρους νοήματα. Οι μαθησιακές δυσκολίες ξεκινούν συνήθως από αυτό ακριβώς το σημείο. Όταν ο μαθητής δε μπορεί να συνθέσει τα γράμματα για να γράψει ή να διαβάσει μια συλλαβή, και αργότερα μια λέξη και μια πρόταση εφ’ όσον έχει διδαχθεί πώς, τότε έχουμε μια σοβαρή ένδειξη μαθησιακής δυσκολίας. Υπάρχει συγκεκριμένη διαταραχή στην επεξεργασία και στην αποκωδικοποίηση του γραφο-φωνημικού συστήματος, η οποία είναι οπωσδήποτε το κυρίαρχο σύμπτωμα της δυσλεξίας. Σε μεγαλύτερες τάξεις, αυτό το φαινόμενο φαίνεται έντονα κατά την ανάγνωση. Οι μαθητές με αυτήν τη δυσκολία έχουν αργό ρυθμό ανάγνωσης, κάνοντας πολλά λάθη. Πολλές φορές φαίνεται σα να βιάζονται και αντί να διαβάζουν, να κοιτάζουν γρήγορα τα πρώτα γράμματα μιας λέξης κι έπειτα να λένε την πρώτη λέξη που σκέπτονται και ξεκινάει με αυτά τα γράμματα. Στην πραγματικότητα, συμβαίνει αυτό ακριβώς! Η διαδικασία της ανάγνωσης είναι τόσο δύσκολη και χρονοβόρα γι’ αυτά τα παιδιά, που έχουν αναπτύξει αυτήν τη τεχνική για «να κάνουν τη ζωή τους πιο εύκολη».

Μιλήσαμε προηγουμένως για λέξεις- εικόνες. Η αποθήκευση και ανάκληση μιας εικόνας συμβόλων, όπως αυτή μιας λέξης, είναι και αυτή μια συγκεκριμένη γνωστική λειτουργία και απαιτεί καλή οπτική επεξεργασία και μνήμη. Μαθητές που όσο κι αν βλέπουν μια εικόνα από σύμβολα, δηλαδή μια λέξη, εξακολουθούν να μη μπορούν να τη συγκρατήσουν ή να την ανασύρουν από τη μνήμη τους, αντιμετωπίζουν και αυτοί συγκεκριμένες μαθησιακές δυσκολίες. Το ίδιο φαινόμενο συμβαίνει και με την ορθογραφία. Πολλές φορές απορούμε πώς γίνεται μια λέξη που το παιδί έχει γράψει και διαβάσει πάρα πολλές φορές, να εξακολουθεί να τη γράφει ανορθόγραφα. Βάζουμε το παιδί να τη γράψει για να τη μάθει ή του τη δείχνουμε και την ξαναδείχνουμε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που έχουμε προσπαθήσει και στο παρελθόν, περιμένοντας διαφορετικά αποτελέσματα. Στην πραγματικότητα, η οπτική μνήμη του παιδιού είναι αδύναμη και όσο εμείς επιμένουμε να διδάσκουμε με τον ίδιο τρόπο, τόσο εκείνο θα δυσκολεύεται και θα φέρνει τα ίδια αποτελέσματα.

[quote_right] Να μη ξεχνάμε πως κανένα παιδί δε θέλει να βιώνει καθημερινά την αποτυχία και φυσικά δε θέλει να γίνεται ο περίγελος των συμμαθητών του. Δηλώσεις όπως «είναι τεμπέλης», «βαριέται», «το κάνει επίτηδες», είναι ανώριμες από μέρους μας και πληγώνουν βαθειά ένα παιδί που ούτε το ίδιο δε γνωρίζει τι του συμβαίνει.[/quote_right]Στην ορθογραφία των καταλήξεων, συμβαίνει ακριβώς ό,τι αναφέραμε παραπάνω, συνήθως περισσότερο διογκωμένο. Οι μαθητές έχουν πλέον προχωρήσει σε τάξεις και ύλη και στις δυσκολίες που προαναφέραμε έχουν προστεθεί νέοι κανόνες, όπως αυτοί της γραμματικής και της ορθογραφίας. Κατά την προσπάθεια ενός μαθητή με μαθησιακές δυσκολίες να γράψει την πρόταση που υπαγορεύει ο δάσκαλος, να συντάξει μια παράγραφο ή να γράψει ένα διαγώνισμα, όλα αυτά που μπορεί να του φαίνονται βουνό, όπως η φωνολογική ενημερότητα, η ακουστική και οπτική διάκριση και μνήμη, έρχονται πρώτα στο μυαλό του. Έτσι, πολλές φορές γονείς και δάσκαλοι απορούμε με τα (ο) και (η) στα ρήματα και άλλα παρόμοια λάθη σε άλλες καταλήξεις που μας φαίνονται απίστευτα. Η πιο πιθανή εξήγηση είναι το παιδί δεν έχει προλάβει/θυμηθεί να κοιτάξει αυτά που έγραψε ή δεν έχει κατανοήσει τα μέρη του λόγου (ρήματα, ουσιαστικά, επίθετα) και όχι ότι μας αγνοεί ή το κάνει επίτηδες.

Παρόμοια συμπτώματα μπορεί να εμφανίζονται και στον προφορικό λόγο. Οι περισσότεροι συνδέουν τις μαθησιακές δυσκολίες μόνο με τη γραφή, κάτι το οποίο όμως είναι εντελώς λάθος. Κάποιοι μαθητές, ενώ διαβάζουν το μάθημά τους για την επόμενη μέρα, δυσκολεύονται πολύ να το αποδώσουν ακόμα και προφορικά. Μοιάζουν σα να μη θυμούνται τι έλεγε κάποιο κείμενο που μόλις διάβασαν και παρουσιάζουν μεγάλα ελλείμματα στις περιλήψεις και στη δομή, καθώς και στο περιεχόμενο των «σκέφτομαι και γράφω». Αυτή η δυσκολία απόδοσης στα προφορικά μαθήματα υπήρχε εκεί από τότε που το παιδί ήταν μικρότερο και δυσκολευόταν να διηγηθεί μια ιστορία, να πει τι έλεγε το παραμύθι, να διατηρήσει τη σειρά των γεγονότων κατά την αφήγηση, κλπ. Το παραπάνω ορίζεται κι αυτό ως μαθησιακή δυσκολία. Δεν υπάρχει έλλειμμα στην κατανόηση και την αντίληψη του κειμένου, υπάρχει όμως μια εγγενείς δυσκολία στην οργάνωση της πληροφορίας για τη σωστή απόδοσή της σε χρόνο και περιεχόμενο.

Εν κατακλείδι, οι δυσκολίες στο σχολείο κάνουν την παρουσία τους αισθητή στους γονείς, το δάσκαλο, αλλά και σε αυτόν που συχνά εμείς οι μεγάλοι ξεχνάμε, το παιδί. Καλό είναι να έχουμε πάντα στο μυαλό μας πως πίσω από κάθε παιδική συμπεριφορά υπάρχει μια εξήγηση και γι’ αυτό το λόγο δεν πρέπει να υποτιμούμε, ούτε να εθελοτυφλούμε, όταν βλέπουμε τα συμπτώματα. Οι μαθησιακές δυσκολίες δεν είναι πια ταμπού. Μόνο αν δεν τις αντιμετωπίσουμε θα δημιουργήσουν πραγματικά προβλήματα στις ζωές των παιδιών και των μαθητών μας και αργότερα στις ζωές των ενηλίκων που θα μεγαλώσουν κι αυτοί τα δικά τους παιδιά.

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

Μία νέα έρευνα από επιστήμονες του Κέντρου Έρευνας του Εγκεφάλου στο Πανεπιστήμιο του Όκλαντ, αποκαλύπτει σημαντικές πληροφορίες σχετικά με τους μηχανισμούς που διέπουν τις διαταραχές αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ). Η έρευνα αυτή θα δημοσιευθεί στο επόμενο τεύχος του έγκυρου επιστημονικού περιοδικού «Journal of Neuroscience».

Η επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας Δρ Τζοάνα Μοντγκόμερι, λέει ότι τα ευρήματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά: «Προχωράμε πέρα από το τι συμβαίνει σε περιπτώσεις αυτισμού και αρχίζουμε να κατανοούμε το πώς συμβαίνει.”

Οι κύριες συμπεριφορικές εκδηλώσεις του αυτισμού, όπως τις γνωρίζουμε τα τελευταία χρόνια, περιλαμβάνουν μειωμένη κοινωνικοποίηση και επικοινωνία, μαθησιακές δυσκολίες, και επαναλαμβανόμενες ή στερεότυπες συμπεριφορές. Αυτά τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς με τη σειρά τους, σχετίζονται με ένα ευρύ φάσμα μεταλλαγμένων γονιδίων. Πολλά από αυτά τα μεταλλαγμένα γονίδια είναι υπεύθυνα για την παραγωγή συγκεκριμένων πρωτεϊνών στους νευρώνες του εγκεφάλου.
[quote_right]Η Δρ Μοντγκόμερι και η ομάδα της διερεύνησαν μέρη αυτών των νευρώνων – τις συνάψεις, οι οποίες είναι οι δομές που επιτρέπουν στα εγκεφαλικά κύτταρα να επικοινωνούν μεταξύ τους. Αυτή η επικοινωνία από κύτταρο σε κύτταρο είναι ζωτικής σημασίας για έναν υγιή εγκέφαλο, καθώς ευθύνεται για το πώς μαθαίνουμε, θυμόμαστε, κυκλοφορούμε, αντιλαμβανόμαστε και αισθανόμαστε.[/quote_right]

Σε μια σύνθετη αλληλουχία από χημικά και ηλεκτρικά σήματα, οι πληροφορίες μεταδίδονται από τον ένα νευρώνα στον άλλο μέσω των συνάψεων. Αυτή η διαδικασία γίνεται με τη μεσολάβηση πολλών πρωτεϊνικών οικογενειών, ορισμένες από τις οποίες μάλιστα αποτελούν το θεμέλιο των συνάψεων στην πλευρά του «ακούσματος». Η ομάδα της Δρ Μοντγκόμερι επέλεξε να ερευνήσει μία από αυτές τις πρωτεΐνες, γνωστή ως SHANK3. Η συγκεκριμένη πρωτεΐνη έχει ταυτοποιηθεί ως ζωτικής σημασίας για τη διαδικασία επικοινωνίας μεταξύ δύο νευρώνων, ενώ επίσης έχει διαπιστωθεί ότι μεταλλάσσεται σε περιπτώσεις ΔΑΦ.

Συνήθως, όσο πιο πολύ «μιλούν» δύο νευρώνες μεταξύ τους, τόσο μεγαλύτερη και πιο αποτελεσματική γίνεται η σύναψη- με τον ίδιο τρόπο που η άσκηση βοηθά τους μυς σας να γίνουν μεγαλύτεροι και ισχυρότεροι. Ωστόσο, η Δρ Μοντγκόμερι και η ομάδα της διαπίστωσαν ότι στους νευρώνες που φέρουν μεταλλάξεις ΔΑΦ στη SHANK3 πρωτεΐνη, η επικοινωνία από κύτταρο σε κύτταρο είναι ασθενέστερη από ό, τι συνήθως και η επανάληψη δεν ενισχύει, ούτε σταθεροποιεί τη συναπτική σύνδεση.

Περαιτέρω έρευνα αποκάλυψε ότι η SHANK3, όταν είναι υγιής, σχηματίζει συμπλέγματα με δύο άλλους τύπους πρωτεΐνης, γνωστές ως neurexin και neuroligin (επίσης συχνά μεταλλαγμένες σε ΔΑΦ). Αυτά τα συμπλέγματα γεφυρώνουν με φυσιολογικό τρόπο τα συναπτικά κενά και μπορούν να μεταδώσουν πληροφορίες από την πλευρά του «ακούσματος» της σύναψης στην πλευρά της μετάδοσης. Αυτή η “προς τα πίσω” ροή των πληροφοριών ολοκληρώνει έναν κύκλο ανατροφοδότησης μεταξύ των δύο νευρώνων που είναι πιθανό να είναι υπεύθυνος για την ενίσχυση και την ενδυνάμωση της σύνδεσης.

Η Δρ Μοντγκόμερι και η ομάδα της θεωρούν ότι το σύμπλεγμα των Shank3/neurexin/neuroligin πρωτεϊνών είναι ζωτικής σημασίας για την ικανότητα των νευρώνων να μεταφέρουν αποτελεσματικά πληροφορίες σε όλο το μήκος των συνάψεων, έτσι ώστε να διασφαλιστεί ότι θα περάσει το σωστό μήνυμα με την κατάλληλη δύναμη.

Αυτό το σύμπλεγμα των πρωτεϊνών βοηθά και τις δύο πλευρές των συνάψεων να συντονιστούν, ώστε να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα των μηνυμάτων, και αυτό με τη σειρά του αυξάνει την πιθανότητα επιτυχούς μετάδοσης στο μέλλον. Ως εκ τούτου, μεταλλάξεις ΔΑΦ εμποδίζουν αυτήν την αποτελεσματική μεταφορά πληροφοριών μεταξύ των νευρώνων, η οποία πιθανότατα αποτελεί τη βάση των συμπεριφορικών και γνωσιακών αλλαγών που συμβαίνουν σε άτομα με ΔΑΦ.

Περιέργως, το αντίθετο συμβαίνει όταν οι νευρώνες εκφράζουν πολλαπλά αντίγραφα του γονιδίου SHANK3, όπως έχει αποδειχτεί ότι συμβαίνει στο σύνδρομο Asperger. Στην περίπτωση αυτή, η επικοινωνία μεταξύ των νευρώνων γίνεται πολύ ισχυρότερη, αυξάνοντας την αποτελεσματικότητά τους και παρέχοντας έναν πιθανό μηχανισμό για την ενισχυμένη γνωστική λειτουργία που σχετίζεται με αυτό το σύνδρομο.

«Αυτό είναι πραγματικά συναρπαστικά πράγματα», λέει η Δρ Μοντγκόμερι. “Τώρα έχουμε εντοπίσει τα προβλήματα που προκαλούν αυτές οι μεταλλαγμένες πρωτεΐνες, έχουμε μια εστία για την ανάπτυξη θεραπειών για την αντιστάθμιση των συναπτικών ελλειμμάτων που προκύπτουν. Αυτό είναι το επόμενο βήμα. ”

Η διευθύνουσα σύμβουλος του Autism NZ Alison Molloy λέει, “Είναι μεγάλη χαρά που αυτή η έρευνα συμβαίνει στη Νέα Ζηλανδία. Για εκείνους μέσα στο φάσμα του αυτισμού, και τις οικογένειές τους, αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να προσβλέπουμε σε μια εποχή που τα χαρακτηριστικά του αυτισμού μπορούν να είναι διαχειρίσιμα, καθιστώντας τη διαβίωση και την επικοινωνία πολύ λιγότερο αγχωτική για αυτούς. ”

Το ερευνητικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από τις επιχορηγήσεις από το Νευρολογικό Ίδρυμα της Νέας Ζηλανδίας και το Ιατρικό Ερευνητικό Ίδρυμα του Όκλαντ.

Πηγή:
The University of Auckland – New Zeland http://www.auckland.ac.nz/uoa/home/template/news_item.jsp?cid=528804
10/11/12
*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

-«Μαμά, γιατί ο Γιάννης είναι πιο ψηλός;»
-«Τα άλλα παιδάκια λένε πως ο Νίκος είναι κακό παιδί»
-«Η Μαρία τελειώνει πάντα τελευταία την ορθογραφία»
-«Στη γυμναστική, με διαλέγουν τελευταίο στο ποδόσφαιρο»

Δε μπορεί, θα έχετε σίγουρα ακούσει το παιδάκι σας να λέει κάτι παρόμοιο γυρνώντας από το σχολείο. Μπορεί ακόμα και οι ίδιοι να έχετε σκεφτεί πως η άλλη δασκάλα είναι πιο όμορφη από αυτή του παιδιού σας, το άλλο παιδάκι μπορεί και μετράει πιο γρήγορα, η άλλη μαμά προλαβαίνει και μαγειρεύει με τέσσερα παιδιά, κτλ.

Έχουμε την τάση να νομίζουμε πως κάτι διαφορετικό συμβαίνει με/στους άλλους και ξεχνάμε πως κι εμείς οι ίδιοι διαφέρουμε. Το σχολείο, είναι η καλύτερη αφορμή να μιλήσουμε στα παιδάκια για τη διαφορετικότητα!

Μπορεί να ακούγεται λίγο δύσκολη σαν έννοια, όμως μέσα στην τάξη τα παραδείγματα είναι πολλά και μπορούν εύκολα να γίνουν κατανοητά από ένα παιδί μικρής ηλικίας. Οι απλές διαφορές στην εξωτερική μας εμφάνιση μπορούν να αποτελέσουν την καλύτερη και πιο εύκολη αρχή διδασκαλίας της διαφορετικότητας:
– Ναι, η Γιωργίτσα είναι πιο ψηλή γιατί δε ψηλώνουν όλα τα παιδάκια το ίδιο, όπως και οι μεγάλοι.
– Ο Νίκος έχει γαλάζια μάτια γιατί δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι το ίδιο χρώμα ματιών.
– Η Μαίρη είναι παχουλή γιατί οι άνθρωποι μπορούν να φάνε περισσότερο ή λιγότερο και να κάνουν περισσότερη ή λιγότερη γυμναστική.

Μέχρι εδώ είναι όλα κατανοητά και εύκολα. Οι περισσότεροι θα σκέφτεστε πως ήδη μιλάτε γι’ αυτά στα παιδιά σας (και πολύ σωστά κάνετε). Ωστόσο, το πιο σύνηθες λάθος είναι πως ξεχνάμε τη διαφορετικότητα του ίδιου μας του παιδιού, του ίδιου μας του εαυτού. Μέσα από τα παραδείγματα, πρέπει να μιλήσουμε και για εμάς τους ίδιους! Δεν είναι μόνο οι άλλοι διαφορετικοί, ΟΛΟΙ είμαστε! Δεν είναι οι άλλοι ψηλοί, είμαστε κι εμείς κοντύτεροι. Δεν είναι οι άλλοι μόνο παχουλοί – να σαν κι εμάς – έχουμε κι εμείς τα κιλάκια μας!

Κάποιοι από εσάς μπορεί να αναρωτιέστε «γιατί τώρα, γιατί σε τόσο μικρή ηλικία ένα τόσο δύσκολο μάθημα;». Η απάντηση είναι απλή:
Η διαφορετικότητα στη μάθηση και τις σχολικές επιδόσεις!
Μέσα σε μια τάξη, στο ίδιο σχολείο, με τον ίδιο δάσκαλο και την ίδια ύλη, δε μαθαίνουν όλα τα παιδάκια το ίδιο, όσοι έχετε περισσότερα από ένα παιδάκια το γνωρίζετε ήδη. Μπορεί η ειδική αγωγή να σημαίνει αυτό ακριβώς, δηλαδή το διαφορετικό τρόπο διδασκαλίας προσαρμοσμένο στον κάθε μαθητή Δυστυχώς όμως, τις περισσότερες φορές αυτός ο τρόπος δεν εφαρμόζεται και μέσα στη σχολική τάξη. Έτσι, βλέπουμε τις διαφορές ανάμεσα στις επιδόσεις των παιδιών στην ανάγνωση, τη γραφή, τα μαθηματικά και τα υπόλοιπα σχολικά μαθήματα. Οι επιδόσεις, κάνουν τα παιδιά να συγκρίνονται μεταξύ τους και πολλές φορές να νιώθουν τα ίδια άσχημα γι’ αυτές. Κάποια από αυτά μπορεί να εμφανίσουν άρνηση για το σχολείο και το διάβασμα, ακόμα και επιθετική συμπεριφορά στο σπίτι ή στο σχολείο.

Στο άρθρο μας για τις μαθησιακές δυσκολίες περιγράφουμε παρόμοια συμπτώματα σε περιπτώσεις που κάποιος μαθητής παρουσιάζει δυσκολίες σε κάποιον τομέα μάθησης. Ωστόσο, σε αυτό το κείμενο δε θέλουμε να δώσουμε έμφαση σε εγγενείς και ορισμένες διαταραχές, αλλά στην απλή διάσταση της μάθησης, αυτή της διαφορετικότητας!

Δε μπορεί όλοι οι μαθητές (αργότερα ενήλικοι εργαζόμενοι) να είναι το ίδιο καλοί σε όλα τα μαθήματα. Κάποια παιδιά έχουν εμφανή κλίση στα μαθηματικά, κάποια άλλα στο γραπτό λόγο, κάποια παιδιά παρουσιάζουν εξαιρετικές επιδόσεις στα αθλήματα, κάποια άλλα έχουν ταλέντο στη ζωγραφική, κ.ο.κ. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε εύκολα εμείς «οι μεγάλοι» από τον περίγυρό μας, τους συγγενείς, τους συναδέλφους μας και τους ίδιους μας τους εαυτούς. Συνήθως όμως, η κλίση μας σε κάτι σημαίνει και την ταυτόχρονη δυσκολία μας σε κάτι άλλο, το οποίο εμείς οι ίδιοι σε αυτή την ηλικία πια το έχουμε εντοπίσει, παραδεχτεί και σε ορισμένες περιπτώσεις, έχουμε βρει και τρόπους να το «κρύβουμε καλά» ή και να το ξεπερνάμε. Στα παιδάκια, δε συμβαίνει το ίδιο κι εδώ καλούμαστε εμείς να τα διδάξουμε τη διαφορετικότητα.

Ένας μαθητής δεν πρέπει να βιώνει ένα μέτριο ή κακό βαθμό ως αποτυχία και απόρριψη από το δάσκαλο και τους γονείς. Πρέπει να εξηγούμε στα παιδιά πως οι βαθμοί διαφέρουν σε κάθε δοκιμασία και πως αν δεν αποδώσουν με το μέγιστο βαθμό, ακόμα κι αν έχουν προετοιμαστεί καλά, υπάρχουν και άλλες εξηγήσεις πριν κατηγορήσουν τον εαυτό τους και πριν «ζηλέψουν» τους συμμαθητές τους. Πρέπει να επαινούμε τα παιδιά μας για τις πολύ καλές επιδόσεις τους, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε να επαινέσουμε την προσπάθειά τους ακόμα και σε περιπτώσεις που ο τελικός βαθμός δεν είναι τόσο καλός.

Πιο επιστημονικά, η διαφορετικότητα στη μάθηση εξηγείται με τις πολλαπλές νοημοσύνες (Gardner H.) οι οποίες παραθέτονται έξυπνα, απλά και κατανοητά στην εικόνα που συνοδεύει το κείμενο αυτό. Αυτές οι πολλαπλές νοημοσύνες κάνουν τα συνήθη IQ τεστ να φαίνονται αστεία και ανακριβή και διαφοροποιούν τις δεξιότητες, επομένως τη μαθησιακή και αργότερα επαγγελματική πορεία του καθενός από εμάς.

Το γεγονός ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα δε βοηθά αυτήν τη διαφορετικότητα που μόλις εξηγήσαμε, δε σημαίνει πως δεν πρέπει εμείς να τη σεβαστούμε και να τη διδάξουμε στα παιδιά μας. Μπορεί ακόμα και σήμερα «ο καλός μαθητής» να έχει δεκάρια σε μαθηματικά και γλώσσα και να του βάζει δέκα και ο δάσκαλος της γυμναστικής, παρόλο που το παιδί είναι υπέρβαρο και δυσκολεύεται πολύ την ώρα των αθλημάτων. Ωστόσο, εμείς μπορούμε να εξηγήσουμε σε ένα παιδί με εξαιρετικό ταλέντο στη ζωγραφική ότι είναι λογικό να δυσκολεύεται λίγο στη γλώσσα και στο σκέφτομαι και γράφω.

Τέλος, να θυμόμαστε πως παιδιά που σέβονται τη διαφορετικότητα του άλλου και ταυτόχρονα αντιλαμβάνονται τη δική τους, γίνονται αργότερα άνθρωποι που σέβονται τη δυσκολία του συνανθρώπου τους, εμπνέονται από το ταλέντο του φίλου τους, συνεργάζονται και μοιράζονται καθήκοντα και υποχρεώσεις με τους συναδέλφους τους, συμβιώνουν αρμονικά σε οποιαδήποτε κοινωνία.

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu

από τη Φανή Βαγγελάτου–Λογοθεραπεύτρια*

Χαρακτηριστικά που συχνά εμφανίζονται στις διαταραχές αυτιστικού φάσματος-διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές σε παιδιά προσχολικής ηλικίας.

 Απουσία λόγου ακόμα και μέχρι το τρίτο έτος.

 Φτωχή βλεμματική επαφή (το παιδί δε παρακολουθεί το συνομιλητή του, δε γυρίζει στο όνομά του κλπ).

 Ηχολαλία (επανάληψη λέξεων φράσεων).

 Μονότονο παιχνίδι (π.χ. ένα αντικείμενο πάνω/κάτω επίμονα).

 Συχνή στοίχιση/ισορροπία αντικειμένων (π.χ. αυτοκινητάκια,τουβλάκια, πετραδάκια στη σειρά).

 Συχνά δεν ανταποκρίνεται στο άκουσμα του ονόματός του (μοιάζει σα να μην ακούει/προσέχει).

 Έντονη προσκόλληση σε κάποιο αντικείμενο (π.χ. κάτι μικρό που θέλει να έχει συνέχεια μαζί του και ταράζεται πολύ όταν το χάσει ή όταν δε το βρίσκει).

 Παρακολουθεί τηλεόραση ή υπολογιστή με σχεδόν κολλημένο το πρόσωπο στην οθόνη.

 Ταράζεται/ενοχλείται ιδιαίτερα από δυνατούς θορύβους ή άγνωστους ήχους.

 Φαίνεται να τρομάζει και δεν πλησιάζει άγνωστα ή ογκώδη αντικείμενα (π.χ κούνιες, τσουλήθρες, μπαλόνια κ.α.).

 Τάράζεται ιδιαίτερα με επισκέψεις σε άγνωστα μέρη.

 Παρουσιάζει ιδιαίτερα έντονα ξεσμάτα και συμπεριφορές χωρίς απαραίτητα λογική εξήγηση (γιατί ήρθε η θεία, γιατί κατβήκαμε από το λεωφορείο κ.α.).

 Απαιτεί πράγματα και διαδικασίες με συγκεκριμένο τρόπο (π.χ. πίνει μόνο από πορτοκαλί καλαμάκι, βουρτσίζει τα δόντια μόνο με μπλε βούρτσα, επιμένει για τα κακά μόνο στο γιογιό κ.α.).

 Παρουσιάζει ιδιαίτερη συμπεριφορά κατά το λούσιμο ή το κούρεμα (π.χ. δεν ανέχεται νερό στο κεφάλι κ.α.)

 Παρουσιάζει υπό/υπερευαισθησίες σε αισθητιαριακά ερεθίσματα (π.χ. σε κάποια υλικά/υφάσματα, σε κάποιες τροφές, σε θερμοκρασίες κ.α.).

 Κάνει συχνά «πεταρίσματα» με τα χέρια του (κουνάει τα χεράκια πάνω-κάτω) χωρίς εμφανή αίτια.

Αν αναγννωρίζετε κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτά στο παιδί ή το μαθητή σας, τότε καλό θα ήταν να αξιολογηθεί από τη κατάλληλη διεπιτημονική ομάδα για να διαπιστωθούν τυχόν δυσκολίες και καθυστερήσεις στην ανάπτυξή του. Η λίστα αυτή, καθώς και όποια άλλα χαρακτηριστικά μπορεί να ακούσετε ή να διαβάσετε και να σας θυμίζουν συμπεριφορές του παιδιού σας, ΔΕΝ μπορούν σε καμία περίπτωση να αποτελέσουν διάγνωση.

Πολύ συχνά τα παιδιά εμφανίζουν κάποια δυσκολία στην ανάπτυξή τους που όμως τη ξεπερνούν μέσα στους επόμενους μήνες από μόνα τους. Κάποιες άλλες φορές, μικρές αναπτυξιακές δυσκολίες επίσης εμφανίζονται σε παιδιά που μπορεί να άργησαν να πάνε σχολείο, δέχονται λιγότερα ερεθίσματα ή για άλλους λόγους αργούν εμφανίσουν κάποιες δεξιότητες. Σε όλες τις περιπτώσεις, η αξιολόγηση και παρακολούθηση των παιδιών από ειδικό αναπτυξιολόγο παιδίατρο ή παιδοψυχίατρο με την υποστήριξη άλλων ειδικοτήτων για την επιμέρους αξιολόγηση του λόγου και της κίνησης είναι απαραίτητη.

Εμείς προτείνουμε όλα τα δημόσια ιατροπαιδαγωγικά κέντρα αξιολόγησης και τα νοσοκομεία Παίδων , όπου τα παιδιά έπειτα από ραντεβού, περνούν από ειδική αξιολόγηση από πλήρη διεπιστημονική ομάδα. Κατά το πέρας της, οι γονείς μπορούν να έχουν έγκυρες διαγνώσεις για τα παιδιά τους καθώς και έγκριση για επιστροφή χρημάτων από λογοθεραπείες, εργοθεραπείες και άλλες παροχές που μπορεί να χρειαστούν για να βοηθήσουν την ανάπτυξή τους. Οι αξιογήσεις από τους δημόσιους φορείς παρέχονται δωρεάν για όλους τους ασφαλισμένους.

Στη περίπτωση που έχετε απορίες και δεν είστε σίγουροι για το αν θα πρέπει να ξεκινήσετε τη διαδικασία γνωμάτευσης, είμαστε στη διάθεσή για μια άτυπη παιδαγωγική αξιολόγηση και συζήτηση, όπως πάντα χωρίς καμία οικονομική επιβάρυνση.

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu

από τη Φανή Βαγγελάτου-Λογοθεραπεύτρια*

Πολλοί γονείς ανησυχούν μήπως το παιδί τους αντιμετωπίζει κάποια μαθησιακή δυσκολία (γράψαμε γι’ αυτές σε προηγούμενο κείμενο). Οι σχολικές επιδόσεις, τα επαναλαμβανόμενα λάθη, η δυσκολία συγκέντρωσης και ο χρόνος μελέτης αποτελούν δείγματα μαθησιακών δυσκολιών, αποτελούν όμως και τυπικές συμπεριφορές μάθησης..

Διαβάστε το παρακάτω ερωτηματολόγιο, απαντήστε στις ερωτήσεις και μάθετε πώς να αντιμετωπίσετε τις δυσκολίες του παιδιού (ή του μαθητή σας).

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ: Απαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις με ΝΑΙ ή ΟΧΙ. Έπειτα, διαβάστε προσεκτικά στο τέλος του ερωτηματολογίου τι μπορεί να σημαίνουν οι απαντήσεις που δώσατε.

1. Αντιμετώπισε το παιδί έντονες δυσκολίες στην άρθρωση σε μικρότερη ηλικία (παρέλειπε/αντικαθιστούσε περισσότερα από ένα γράμματα, μπέρδευε συλλαβές, άργησε να «καθαρίσει» ο λόγος του);

2. Υπάρχει γονέας ή άλλος στην οικογένεια με διαγνωσμένες μαθησιακές δυσκολίες ή γενικώς δυσκολίες κατά τη φοίτησή του στο σχολείο (συχνά παππούδες και γιαγιάδες αναφέρουν «δεν έπαιρνα τα γράμματα», «δε μου άρεσε το σχολείο»);.

3. Το δωμάτιο/πράγματα του παιδιού είναι συνήθως ακατάστατα και ανοργάνωτα;

4. Συχνά πριν τελειώσει μια δραστηριότητα/ένα παιχνίδι, περνάει σε άλλο γρήγορα και απότομα.

5. Έχει φυσική κλίση προς κάποιο άθλημα ή γενικότερα προς τον αθλητισμό;

6. Έχει φυσική κλίση προς τη ζωγραφική ή κάποια άλλη καλλιτεχνική δραστηριότητα;

7. Έχει φυσική κλίση σε δραστηριότητες που απαιτούν καλό χειρισμό λεπτής κινητικότητας (μαστορέματα, βίδωμα/ξεβίδωμα, υπολογιστές, κλπ.);

8. Θεωρείτε πως οι σχολικές του επιδόσεις δε συμφωνούν με τους χρόνους μελέτης του;

9. Δυσκολεύεται/μοιάζει να ξεχνάει απλούς ορθογραφικούς κανόνες, όπως καταλήξεις ρημάτων, ουσιαστικών και επιθέτων;

10. Δυσκολεύεται να αποδώσει γραπτά ή/και προφορικά ένα κείμενο που γνωρίζετε πως έχει μελετήσει/μια ιστορία που θέλει να αφηγηθεί;

11. Δυσκολεύεται σε απλές μαθηματικές πράξεις (ξεχνάει κρατούμενα, μπερδεύει τα σύμβολα, μπερδεύεται στον προσανατολισμό στις κάθετες πράξεις);

12. Δυσκολεύεται στην επίλυση προβλημάτων (να αναγνωρίσει ποιά/ποιές πράξεις θα οδηγήσουν στη λύση του προβλήματος);

13. Χρησιμοποιεί περιορισμένο λεξιλόγιο για την ηλικία του;

14. Έχει έντονα αρνητικά συναισθήματα για το διάβασμα ή το σχολείο;

15. Έχουν υπάρξει επεισόδια επιθετικής συμπεριφοράς από/προς τους συμμαθητές του;

16. Μιλάει με άσχημα λόγια σε εσάς για τη δασκάλα/δάσκαλό του;

17. Έχει προβληματιστεί ο δάσκαλος/α για τις επιδόσεις του;

18. Προβληματίζεστε εσείς για τις επιδόσεις του παιδιού στο σχολείο;

Στην περίπτωση που έχετε απαντήσει περισσότερες από 6 ερωτήσεις με ΝΑΙ, τότε καλό θα ήταν να αρχίσετε να αναρωτιέστε αν το παιδί σας όντως αντιμετωπίζει κάποια μαθησιακή δυσκολία που τον δυσκολέυει στις επιδόσεις του στο σχολείο.

Το ερωτηματολόγιο αυτό ΔΕΝ μπορεί να αποτελέσει διαγνωστικό εργαλείο, όμως αν εσείς που είστε γονέας και γνωρίζετε το παιδί σας καλύτερα από οποιονδήποτε, έχετε ανησυχία ή έστω και κάποιον προβληματισμό καλό θα ήταν να απευθυνθείτε αμέσως σε κάποιον ειδικό.

Ο δημόσιος φορέας διάγνωσης και αξιολόγησης μαθησιακών δυσκολιών είναι τα ΚΕΔΔΥ (μέχρι σήμερα που γνωρίζουμε) και ο ρόλος τους είναι να αξιολογούν τους μαθητές και να τους εφοδιάζουν με τις κατάλληλες επίσημες γνωματεύσεις, αλλά και να δίνουν οδηγίες για την αντιμετώπισή τους στο σχολικό περιβάλλον. Δυστυχώς, λόγω της ρευστότητας της κατάστασης στη χώρα μας, η καλύτερη και ορθότερη διαδικασία για να ενημερωθείτε πώς να κλείσετε ραντεβού, θα ήταν να τηλεφωνήσετε στο ταμείο σας (προ ΕΟΠΠΥ) και να ρωτήσετε εκεί ποια διαδικασία θα πρέπει να ακολουθήσετε. Επειδή ο χρόνος αναμονής στα ΚΕΔΔΥ (όπως μέχρι τώρα γνωρίζουμε) είναι αρκετά μεγάλος, καλό θα ήταν να κλείσετε (με τον ίδιο τρόπο) και μια αξιολόγηση σε κάποιο ιατροπαιδαγωγικό κέντρο ή δημόσιο νοσοκομείο που έχει την κατάλληλη διεπιστημονική ομάδα. Σε τέτοια περίπτωση – και επειδή συνήθως τα νοσοκομεία έχουν μικρότερο χρόνο αναμονής – δεν παίρνετε τη λεπτομερή αξιολόγηση των δυσκολιών του παιδιού, αλλά έχετε στα χέρια σας ένα χαρτί από δημόσιο φορέα, το οποίο μπορείτε να χρησιμοποιήσετε στο σχολείο μέχρι να περάσετε και από τα ΚΕΔΔΥ τα οποία είναι τα καθ’ ύλην αρμόδια.

Μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία της επίσημης αξιολόγησης, το παιδί θα ήταν φρονιμότερο να ξεκινήσει ήδη να υποστηρίζεται από ειδικό δάσκαλο για να το βοηθήσει να καλύψει τα κενά του και να ανακτήσει την αυτοπεποίθηση που ίσως έχει χάσει εξαιτίας των δυσκολιών του.

Κάποιες φορές, τα σχολεία (ανάλογα με το διευθυντή και το δάσκαλο) δέχονται και τη γνωμάτευση και τη συνεργασία ιδιωτών για να τους διαφωτίσει για τις δυσκολίες του παιδιού, αφού γνωρίζουν πόσο χρονοβόρα είναι η διαδικασία μιας επίσημης διάγνωσης.
Μη διστάσετε να επικοινωνήσετε μαζί μας για τις απορίες σας! Σε μας η αξιολόγηση ήταν πάντα χωρίς καμία οικονομική επιβαρυνση και η συνεργασία μας με όποια σχολεία το επιτρέπουν, δεδομένη. Κλείστε ραντεβού και ελάτε να συζητήσουμε για τα ατομικά και τα ομαδικά μας προγράμματα από κοντά.

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu

από τη Φανή Βαγγελάτου-Λογοθεραπεύτρια*
Οι γονείς ανησυχώντας για τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού τους , χρειάζονται την κατάλληλη καθοδήγηση προκειμένου να αποφευχθούν βιαστικές και βεβιασμένες κινήσεις και πιθανά λάθη.Ας δούμε αναλυτικά ποιά είναι η εξέλιξη και ποιές οι ανάγκες, ώστε να ξέρετε πότε -σε ποιές περιπτώσεις- είναι απαραίτητο να επισκεφτείτε με το παιδί σας ένα λογοθεραπευτή;

• Όταν το παιδί δεν έχει ξεκινήσει τη παραγωγή λόγου στους 18 μήνες. Στη περίπτωση που δεν υπάρχουν προλεκτικά σημάδια επικοινωνίας (κραυγές, κινήσεις, βλεμματική επαφή) καλό είναι να επισκεφθούμε έναν παιδίατρο αναπτυξιολόγο για τη λεπτομερή αξιολόγηση όλων των αναπτυξιακών σταδίων του παιδιού μας.

• Όταν το παιδί έχει κατακτήσει κάποιες γλωσσικές (και άλλες) ικανότητες και ξαφνικά «γυρίσει πίσω» αναπτυξιακά. Όταν δηλαδή σταματήσει να χρησιμοποιεί ήδη κεκτημένες λειτουργίες.

• Όταν ο λόγος του παιδιού που έχει φτάσει τα 3 έτη της ηλικίας του δεν είναι καταληπτός από άλλους εκτός από πολύ κοντινούς του ανθρώπους (μητέρα, πατέρας, γιαγιά κλπ). Όταν δηλαδή ακούμε πολλά λάθη στην άρθρωση τα οποία κάνουν το λόγο του παιδιού μη κατανοητό σε τρίτους.

• Όταν κατά την ηλικία των 4 ετών αναγνωρίζουμε σταθερά λάθη στην άρθρωση του παιδιού. Όταν δηλαδή το παιδί παραλείπει σταθερά κάποια γράμματα (σ, ρ), αντικαθιστά κάποια με κάποια άλλα (το θ με φ, το δ με β κλπ)

• Όταν κατά την ηλικία των 4 ετών αναγνωρίζουμε πολλά μη σταθερά λάθη στην άρθρωση. Όταν δηλαδή ακούμε λαθάκια που μας φαίνονται χαριτωμένα σε διάφορες λέξεις χωρίς πάντα να επαναλαμβάνονται και σε άλλες (πχ αβερφός αντί για αδρεφός, καρπάρω αντί για παρκάρω, καρέλκα αντί για καρέκλα κλπ)

• Όταν το λεξιλόγιο του παιδιού είναι πίσω από αυτό των άλλων παιδιών της ηλικίας του. Όταν δηλαδή το παιδί μας δεν έχει κατακτήσει αντικείμενα που χρησιμοποιεί καθημερινά, τα χρώματα και τα σχήματα εφόσον τα έχει διδαχθεί, όταν δεν μπορεί να προσανατολιστεί στο χρόνο και να διηγηθεί μια απλή ιστορία κλπ)

• Όταν αισθανόμαστε πως το παιδί μας είναι πίσω γλωσσικά, όταν έχουμε απορίες, όταν ακούσαμε κάτι που μας ανησύχησε. Οι γονείς δεν είναι ειδικοί και δε γίνεται να γνωρίζουν τα πάντα γύρω από την εξέλιξη του παιδιού τους. Είναι υποχρέωση όλων μας να ενημερώνουμε και να συζητάμε με τους γονείς για τις απορίες και τις ανησυχίες τους δωρεάν. Επισκεφθείτε μας για μια δωρεάν αξιολόγηση ή επικοινωνήστε με κάποιον δημόσιο φορέα ή νοσοκομείο για ενδελεχή έλεγχο των αναπτυξιακών λειτουργιών του παιδιού σας.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ενδεικτικά πως το παιδί πρέπει να είναι έτοιμο γλωσσικά, γνωστικά αλλά και κοινωνικά κατά την ένταξή του στο νηπιαγωγείο ή στη πρώτη δημοτικού. Αυτό θα το βοηθήσει να ενταχθεί ομαλότερα και να μπορέσει να επικεντρωθεί στη διαδικασία μάθησης της παραγωγής του γραπτού λόγου.

*Η Φανή Βαγγελάτου είναι Λογοθεραπεύτρια-Ειδ. Παιδαγωγός M.A. Περισσότερες πληροφορίες στο:
www.planitis.eu